Zoals wel vaker bij kwesties met verkeerslichten is een antwoord niet eenvoudig. Daarom eerst iets over kruispunten met verkeerslichten (VRIVRI Verkeers Regel Installatie-kruisingen) en over hoe die in Amsterdam voor fietsers zijn ingericht. En waarom.
Een VRI-kruising ziet er in Amsterdam vaak uit zoals hierboven. Hier kruisen twee wegen elkaar. Meestal gaat het om wegen (donkergrijs) met vrijliggende fietspaden (rood). De horizontale weg is de voorrangsweg, zoals te zien is aan de haaientanden die erlangs staan. Zonder verkeerslichten heeft alle verkeer dat van links naar rechts en omgekeerd rijdt, voorrang op alle verkeer dat van boven naar beneden en omgekeerd rijdt. Het verticaal rijdende verkeer ziet dat aan de haaientanden en de witte blokmarkering langs de rode fietsstrook die ze moeten kruisen.
Kijken we nu van dichterbij naar de bovenkant van de kruising (hierboven). De daarop ingetekende nummers 1, 2 en 3 staan bij de witte stopstrepen: daar moet je voor stoppen als het verkeerslicht – dat ernaast staat − rood is. Wat opvalt is dat de stopstreep voor auto’s (3) vóór de zebra staat, maar die voor de daarnaast rijdende fietsers (1) een stuk verder: voorbij de zebra en ook voorbij het kruisende fietspad. Dat geldt ook voor stopstreep (2). Voor fietsers en auto’s gelden dus verschillende stopposities. Daarmee pakt de kruising voor fietsers anders uit dan voor auto’s.
Kruising tussen fietsers onderling blijft meestal buiten de verkeerslichtenregeling
Op de meeste VRI-kruisingen in Amsterdam gaat het om wegen met fietspaden. Fietsers uit verschillende richtingen kruisen er elkaar waar de fietspaden kruisen, en die ‘fiets-fiets kruisingen’ liggen meestal buiten de verkeerslichtenregeling. Dat komt doordat de stopstreep en het verkeerslicht voor fietsers voorbij de zebra en de kruising van de fietspaden zijn geplaatst, pal voor de oversteek van de rijbaan voor het autoverkeer. Voor de kruising tussen fietsers en voetgangers geldt daardoor op de meeste kruispunten hetzelfde: die wordt niet geregeld met een verkeerslicht.
Deze aanpak heeft verschillende voordelen. Eén daarvan is dat fietsers buiten de lichten om rechtsaf kunnen (‘rechtsaf vóór rood’). Een ander voordeel is dat de met licht geregelde oversteek voor fietsers en voetgangers zo kort mogelijk is. Daardoor wordt de tijd die ze nodig hebben om over te steken ook korter. En door die korte oversteektijd worden de wachttijden voor rood voor automobilisten ook korter. En omdat er daardoor minder auto’s wachten en ze minder groentijd nodig hebben, wordt de wachttijd voor iedereen korter. De kruising wordt zo sneller, maar dat niet alleen, hij wordt ook veiliger omdat de verleiding om het rode licht te negeren geringer wordt. Een bijkomend veiligheidsvoordeel is dat met deze inrichting wachtende fietsers ver voor de auto’s staan opgesteld zodat automobilisten ze minder gauw over het hoofd zullen zien. Bovendien zijn veel fietsers ook al overgestoken vóórdat rechts afslaande auto’s op het punt van de kruising komen waar zij de fietsers kunnen aanrijden. Ook dat bevordert de veiligheid, evenals het feit dat afslaande automobilisten minder lang hoeven te wachten (op doorgaande fietsers) en hun geduld dus niet onnodig op de proef gesteld wordt.
Als de langzaam verkeerskruising buiten de verkeerslichtenregeling valt, gelden voor fietsers en voetgangers onderling de standaard voorrangsregels. Fietsers op het fietspad langs de voorrangsweg hebben voorrang op kruisende fietsers en op de zebra hebben voetgangers voorrang. Dat werkt over het algemeen best goed. Maar er zijn aandachtspunten.
Fietsers (deels) op hetzelfde moment groen
Zo kan het dat op sommige kruispunten fietsers uit verschillende richtingen op hetzelfde moment groen hebben. Bijvoorbeeld wanneer fietsers tegelijk groen krijgen met auto’s die linksaf gaan. Daardoor kunnen fietsers eerder groen krijgen, en het is ook voordelig voor fietsers die na de oversteek linksaf willen. Als het meezit kan dat in één keer. Maar waar fietsers elkaar kruisen kan er ook ongemak ontstaan wanneer fietsers uit verschillende richtingen elkaar tegenkomen en onderling moeten uitmaken wie vóór gaat, zoals op de foto hieronder.
Dat ongemak vinden we als Fietsersbond aanvaardbaar, want fietsers hoeven zo minder lang te wachten. Wel zouden we wel graag een bord willen dat fietsers erop attent maakt dat kruisende fietsers ook groen kunnen hebben. Zo’n bord bestaat nog niet.
Overigens wordt op steeds meer kruisingen van fietsspaden een kruismarkering op het wegdek aangebracht (zoals hierboven en hieronder).
Zo’n kruismarkering werkt attentie-verhogend en kan fietsers op het idee brengen overgestoken fietsers niet de weg te versperren en voor te laten gaan, ook al hoeven ze dat formeel niet te doen. De attentiewaarde kan nog verhoogd worden door de fietskruising iets te verhogen. Deze maatregel is – zoals de foto’s hieronder laten zien – toegepast op de kruisingen Wibautstraat – 1ste Oosterparkstraat en Prins Hendrikkade – Geldersekade. In het algemeen blijkt dat een goede vormgeving van de kruising veel kan uitmaken.
Overigens wordt het verhoogde kruisvlak op de Prins Hendrikkade ontsierd door een korte hardstenen inritband, bedoeld om de fietsers er hardhandig aan te herinneren dat ze voorrang moeten verlenen. Daar zijn we als Fietsersbond niet blij mee, omdat het voor kwetsbare fietsers pijnlijk kan uitpakken.
Kunnen fietsers en voetgangers het onderling regelen?
In Amsterdam hebben de meeste kruisingen met verkeerslichten zebra’s over de fietspaden. Die zebra’s zijn meestal − zoals we boven zagen − niet mee-geregeld met de verkeerslichten. Dat betekent dat overstekende voetgangers daar officieel altijd voorrang hebben op de fietsers. Maar de praktijk is anders: fietsers stoppen in zo’n geval vrijwel nooit. Niet alleen omdat dat voor die fietsers − wanneer ze verderop groen hebben – niet makkelijk is, maar omdat stoppen eigenlijk onmogelijk is als fietsers onderdeel zijn van een ‘klont’ fietsers.
De Fietsersbond vindt dat er op dit soort plekken geen zebra over het fietspad zou moeten liggen, zoals de praktijk is in (vrijwel) alle andere gemeentes in Nederland. Dat er in Amsterdam bij verkeerslichten wel zebra’s over fietspaden liggen is ingegeven door de wens voetgangers en gehandicapten een ‘duidelijker positie te geven’. De Fietsersbond vindt dat geen verstandige keuze. Enerzijds kan van fietsers die op een groen licht afrijden redelijkerwijs niet verwacht worden dat ze stoppen – vooral als ze onderdeel zijn van een ‘fietsklont’. Anderzijds weten voetgangers dit en meestal wachten ze op dergelijke punten even tot de fietsers voorbij zijn. Maar voor slechtziende voetgangers is dit een lastige situatie. Hoe dit probleem het best opgelost kan worden is punt van voortgaande discussie tussen de gemeente, de Fietsersbond en Cliëntenbelang, de Amsterdamse organisatie voor mensen met een beperking. Daar zijn we voorlopig nog niet uit.
Haaientanden andersom
Op sommige kruispunten doen zich problemen voor die wel door ingrepen op de fiets-fiets-kruising kunnen worden verlicht. Op een kruising waar in alle richtingen ongeveer evenveel fietsers rijden, kan een kruismarkering op het wegdek fietsers helpen het kruisen soepel te laten verlopen. Maar soms is meer gewenst en een voorbeeld daarvan vormt de oversteek over de Amstelveenseweg van fietsers van en naar het Vondelpark. Hier is een extra ingreep gedaan.
De Amstelveenseweg is de voorrangsweg zoals (hierboven) te zien is aan de vier haaientanden bij de 3 op groen wachtende fietsers links. Wat anders is dan normaal zijn de drie haaientanden op de plek waar een andere fietser rechtsaf het Vondelpark inrijdt. Samen met het voorrangsbord daar, met een onderbord dat wijst op kruisende fietsers. vertellen die aan fietsers op de Amstelveenseweg dat ze voorrang moeten verlenen aan kruisende fietsers van en naar het Vondelpark. Deze ingreep kan/mag (juridisch) eigenlijk niet: een weg (de Amstelveenseweg) kan niet voor één verkeerssoort (auto’s) wel en voor een andere verkeerssoort (fietsers) niet een voorrangsweg zijn.
Toch is die juridische ongerijmdheid hier toegepast. En met reden. Wat wil het geval? De twee kruisende wegen zijn qua fietsstromen ongelijkwaardig: de fietsstroom in en uit het Vondelpark is misschien niet groter dan die op de Amstelveenseweg, maar wel compacter. De Vondelpark-fietsstroom wordt namelijk door het verkeerslicht ingedikt tot grote ‘fietsklonten’. Bovendien hebben die fietsers bij groen licht een extra urgentie om door te rijden (en dus weinig aandacht voor kruisende fietsers). Vandaar die drie haaientanden en het voorrangsbord waardoor fietsers langs de Amstelveenseweg gemaand worden de Vondelpark-fietsers voor te laten gaan. Hoewel deze ingreep in theorie problematisch is, heeft ze zich hier in de praktijk al jaren bewezen. En zou daarom volgens ons een voorbeeld moeten zijn voor de kruising van de Museumstraat (onderdoorgang Rijksmuseum) met de Stadhouderskade (de voorrangsweg). Zie foto hieronder.
Fietsers langs de Stadhouderskade houden vaak wel even in wanneer de grote kruisende stroom groen licht heeft, maar er doen zich hier regelmatig chaotische taferelen en (bijna) aanrijdingen voor. De Fietsersbond pleit ervoor om op deze fiets-fiets-kruising ook de haaientanden om te draaien. Er schijnt een pilot te komen.
Overigens heeft men elders in Nederland VRI-kruisingen aangelegd waar alle fietsers op alle takken tegelijk groen (AFTGAFTG Alle Fietsers Tegelijk Groen) hebben. Groningen is een voorbeeld, evenals Rotterdam. In Amsterdam is dat nog niet geprobeerd. Eén reden is dat AFTG meestal meer tijd in de regeling kost en daardoor tot langere wachttijden leidt. Vanuit de Fietsersbond pleiten we er in ieder geval niet voor.