Dat je kunt fietsen, lopen en verpozen in de passage onder het Rijksmuseum is nu heel gewoon. Maar bijna was dit mooie stukje openbare ruimte verloren gegaan. Hieronder het verhaal over hoe de Onderdoorgang gered is.
Verbouwing 2003-2013
In 1999 werd besloten tot een renovatie van het Rijksmuseum, als millennium cadeau aan het Nederlandse volk. De verbouwing en restauratie werd een van de tien grote projecten in de architectuurnota Ontwerpen aan Nederland uit 2000. Met het motto ‘Verder met Cuypers’ en onder de naam ‘Het Nieuwe Rijksmuseum’ onderging het Rijksmuseum tussen 2003 en 2013 een grootschalige restauratie en verbouwing.
Nieuwe entree
Voor het bouwplan viel in 2001 de keuze op het ontwerp van de Spaanse architecten Cruz en Ortiz. Zij ontwierpen een nieuwe entree met trappen omlaag in het midden van de passage onder het gebouw. Doorgaande fietsers en voetgangers zouden daar dan voortaan aan beide kanten langsgaan.
Eén van de redenen om voor het ontwerp van Cruz en Ortiz te kiezen was ‘hun uitnemende en elegante oplossing voor de entree van het Rijksmuseum’. Aldus een brief aan de tweede kamer uit 2013, die waarschijnlijk het juryrapport aanhaalt.
Maar al snel bleek dat het ontwerp geen rekening hield met het feit dat de beschikbare ruimte naast de beoogde entree volstrekt onvoldoende was voor de duizenden fietsers en voetgangers die dagelijks door de passage gaan. Bovendien maakte de open trappartij de kans groot dat de onderdoorgang buiten de openingstijden van het museum afgesloten zou worden. Buurtbewoners, beducht dat het Rijksmuseum − niet voor het eerst − uit was op annexatie van de passage, kwamen daarom in opstand tegen het ontwerp en vormden het comité Red de Onderdoorgang.
Beroering
Vanaf 2003 begon het comité (waar de Fietsersbond zich inmiddels bij had aangesloten) steun te zoeken voor een garantie dat deze belangrijke en openbare verbinding voor voetgangers en fietsers onbeschadigd behouden zou blijven. Per slot ging het niet alleen om waardevol erfgoed maar ook om een onmisbaar onderdeel van het Amsterdamse hoofdnet fiets. Het comité begon een actieve lobby richting de lokale politiek, organiseerde een manifestatie en presenteerde een eigen ontwerp, de Cuypersvariant, met de entree in de zijwanden van de passage.
Toch kwam het Rijksmuseum in 2005 met een proefopstelling van de trappen van Cruz en Ortiz in de passage, met daarnaast fietsers en voetgangers op de smalle stroken tussen de pilaren. De beoogde boodschap – het past allemaal prima – overtuigde echter niet. Kort daarna stemde de stadsdeelraad unaniem in met een Ruimtelijk Afwegingskader dat een trappartij middenin de passage uitsloot. Zo’n trapgat was te risicovol, en viel niet te rijmen met de functie van de passage. Het museumgebouw was letterlijk en figuurlijk ontworpen als poortgebouw, met de passage als openbare verbinding tussen de binnenstad en Amsterdam Zuid.
Hierop werd het oorspronkelijke ontwerp van de entree aangepast. De toegang naar het museum kwam in de zijwanden van de passage. Vergelijkbaar met de Cuypersvariant die Red de Onderdoorgang had voorgesteld. In 2007 kwam er een bouwvergunning voor het aangepaste ontwerp.
Nieuwe beroering
In 2008 trad Wim Pijbes aan als nieuwe directeur van het Rijksmuseum en op zijn instigatie stelde toenmalig Rijksbouwmeester Liesbeth van der Pol een alternatief ontwerp voor. Dat ging uit van een (smalle) trappartij in de ene helft van de passage, en ruimte voor fietsers aan de andere kant.
De deelraad (van een inmiddels aanzienlijk groter geworden stadsdeel) stemde hier mee in, maar het plan vond geen doorgang door gebrek aan tijd en geld. Maar in de loop van 2011 hernam Pijbes zich met de verspreiding van het angstbeeld van een passage die − ook zonder trappartij in het midden − zo druk en vol zou worden dat de fietsroute er niet bij kon. Fietsers konden beter omrijden. Het bestuur van het stadsdeel toonde zich ontvankelijk voor die gedachte en liet onderzoek doen. Een gerenommeerd adviesbureau kwam tot de conclusie dat omrijden voor fietsers net iets veiliger zou zijn. Maar de Fietsersbond ontdekte een cruciale fout in dit onderzoek en kwam op basis van herberekeningen tot de onomstreden slotsom dat de fietsroute door de onderdoorgang juist veiliger was. Steun vanuit B&W gaf het laatste duwtje waarop de bijna voltallige gemeenteraad besliste: het bestaande fietspad blijft.
Toeristische attractie
Sinds de heropening van het Rijksmuseum in 2013 maken elke dag vele duizenden fietsers en voetgangers dankbaar gebruik van deze wereldwijd unieke passage. Hier fietsen en lopen is bovendien een lust voor oog en oor, waar straatmuzikanten graag optreden vanwege de prachtige akoestiek. De bezoekers en ook het museum zelf zijn inmiddels gehecht aan dit bijzondere fietspad. Het wordt met enige regelmaat genoemd in artikelen over het Rijksmuseum, en vaak posten toeristen er foto’s en filmpjes van.
Bronnen en externe links
Een uitgebreid verhaal over de strijd om de onderdoorgang staat in het boek Fietsstad Amsterdam, hoofdstuk 8 ‘Een vorstelijke Doorrid’. Zie ook een recent artikel in Ons Amsterdam.
Een chronologisch nieuwsarchief over de strijd om de onderdoorgang is te vinden op onze eigen site.
De documentaire film Het Nieuwe Rijksmuseum van Oeke Hoogendijk schetst een meeslepend beeld van de renovatie van het museum. Met ook aandacht voor de controverse rond de passage.